Hristos vaskrse, voskrese ili uskrsnu?

Hristos vaskrse, voskrese ili uskrsnu? Da li je „vaskrese” pravilno? Ta pitanja često se mogu čuti u narodu. Šta je pravilno, kako se u stvari pozdravljamo na uskršnje jutro?

Pixabay

Na to pitanje mogu da odgovore lingvisti, teolozi – i učenici osmog razreda osnovne škole koji baš ovih dana uče istoriju jezika i spremaju se za malu maturu.

Dakle, otkud tri oblika jednog istog glagola? Od srpskoslovenskog, ruskoslovenskog i savremenog srpskog jezika, tačan je odgovor. Zašto, kompleksnije je pitanje.

Prvi književni jezik koji su Srbi koristili bio je staroslovenski – jezik kojim su govorili Sloveni, i čiji prvi pisani tragovi su ostali iz perioda između 9. i 11. veka.

Pošto se pisana komunikacija odvijala isključivo u bogoslužbene svrhe, nema podataka o tome kako se njegova govorna verzija menjala, ali zna se da se, makar u početku, gramatički i leksički nije isuviše razlikovao od tadašnjih srpskih i drugih slovenskih narodnih govora. Ipak, kako je vreme odmicalo, govorni jezik se sve više razlikovao od pisanog, nepromenljivog zvaničnog, a prepisivači svetih knjiga nesvesno su počeli da greše, ubacujući reči iz narodnog govora.

U najstarijem srpskom lingvističkom spomeniku – Miroslavljevom jevanđelju, pisanom početkom 11. veka, počinju da se prepoznaju i pojedine glasovne crte srpskog narodnog jezika.

Od tada pa sve do 17. veka prepisivači su sve više unosili u osnovni tekst osobine svog narodnog govora, stvarajući tako pisanu srpsku redakciju staroslovenskog jezika, odnosno srpskoslovenski jezik.

Na srpskoslovenskom, osim crkvenih tekstova, pisani su i poslovni dokumenti, ugovori, odredbe i naredbe vladara i feudalaca, proglasi i zakoni, a crkvena služba odvijala se na, sad razumljivijem, srpskoslovenskom jeziku.

Hristos vaskrse! – glasio je tada uskršnji, tačnije, vaskršnji pozdrav, pre nego što se početno „v” s poluglasom pretvorilo u današnje „u”.

U međuvremenu, desili se ratovi s Turcima, zbog kojih je deo Srba spas potražio preko Save i Dunava, Velikom seobom pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. No, na prostorima tadašnje Južne Ugarske nisu dočekani raširenih ruku, već su, naprotiv, bili izloženi velikom kulturnom, verskom i političkom pritisku.

Među njima, najveći je bio zabrana štampanja udžbenika i crkvenih knjiga na srpskoslovenskom jeziku na teritoriji Austrougarske.

Srbi zato pomoć traže kod Rusa, koji im, uz crkvene knjige na ruskoslovenskom jeziku, šalju i učitelje.

Ruskoslovenski jezik brzo potiskuje dotadašnji srpskoslovenski i postaje novi književni jezik srpskih pisaca, i seli se u srpske crkve, gde je ostao sve do danas.

Otuda „Hristos voskrese” i Voskresenije umesto Vaskrsa.

Do početka 18. veka ruskoslovenski i srpski narodni jezik toliko su se razlikovali da je bilo teško pratiti i razumeti službu, a postavilo se i pitanje pisanja književnih i drugih tekstova jer, šta vredi nositi knjigu na štampanje čak u Italiju, kad niko ne može da je razume.

Zato su književnici počeli da obilato zahvataju iz izvora narodnih govora, unoseći ga u ruskoslovensku osnovu i kreirajući ono što danas zovemo slavenosrpskim – mešavinom ruskoslovenskog jezika i tadašnjih narodnih govora.

Naravno, tu pravila nije bilo, a pokušaji da se postave pretrpela su neuspeh.

Sve do Save Mrkalja, Đure Daničića i Vuka Karadžića koji su, reformom srpskog književnog jezika, postavili osnove za savremeni srpski književni jezik.

Tako su narodni novoštokavski dijalekti – šumadijsko-vojvođanski i istočnohercegovački, ušli u osnovicu književnog jezika, narodna usmena književnost postala pisana, a reforma je donela otvorenu riznicu lingvističkog blaga narodnih govora.

Sve to odrazilo se i na crkvu, koja je, iako se i dalje držala ruskoslovenskog jezika i pisma, u službu postepeno uvodila i narodne verzije molitvi.

Te nam otud i pozdrav „Hristos uskrsnu” i Uskrs. Ipak, reforma jezika značila je i zvanično uvođenje ruskoslovenskih izraza u naš savremeni jezik, naročito onih vezanih za duhovnost, religiju, filozofiju.

Jer, srpskoslovenski smo izbacili iz pisane književnosti, u narodnim govorima tih izraza nije bilo, te smo usvojili ruskoslovenske izraze, koje i danas koristimo.

Među njima su i oni vezani za Uskrs „voskrese” i „Voskresenije”, koji su opstali u crkvi, ali i u narodnom pozdravljanju, do dana današnjeg.

Narodno „Hristos uskrsnu” nije zaživelo, najviše zahvaljujući jakom uticaju crkvene službe na ruskoslovenskom jeziku.

Tako se danas pozdravljamo s „Hristos voskrese” (ruskoslovenski) i „Hristos vaskrse” (srpskoslovenski).

Ostale varijante, kao što su „Hristos vaskrs”, „Hristos voskrse” ili „Hristos vaskrese” nepravilna su i nesrećna mešavina i pokušaj da se snađemo između Srbije, Rusije i istorije.